Τεχνολογία καὶ Ανθρωπολογία: Μια κρίσιμη σχέση

Λέγεται συχνὰ πὼς ἡ τεχνολογία εἶναι κάτι οὐδέτερο καὶ ὅτι τὸ καλὸ ἢ τὸ κακὸ ἐξαρτᾶται ἀπὸ τὸν τρόπο χειρισμοῦ της. Πόσες φορὲς δὲν ἀκοῦμε ὅτι «μὲ τὸ μαχαίρι ποὺ κόβεις ψωμί, μπορεῖς καὶ νὰ σκοτώσεις»! Καὶ προδήλως ὑπάρχει δίκιο σ’ αὐτὴ τὴν πολυχρονεμένη ἐμπειρικὴ διαπίστωση. Ἀλλά…

… Ἀλλὰ τὰ πράγματα δὲν ἔχουν μόνο ἔτσι. Συμβαίνουν πολλὰ στὸν σημερινὸ πολυσύνθετο καὶ ἰλιγγιωδῶς μετασχηματιζόμενο κόσμο μας. Οἱ καταιγιστικὲς ἀλλαγές του δὲν περιορίζονται στὴν τροποποίηση ὑφισταμένων πραγμάτων (ὅπως εἶναι ἡ τροποποίηση τοῦ σχήματος ἑνὸς μαχαιριοῦ), ἀλλὰ ἀφοροῦν καὶ τὴν ἐμφάνιση συνθηκῶν οἱ ὁποῖες σχηματίζουν ἕνα νέο σύμπαν, μὲ ἐν πολλοῖς νέα καθημερινότητα. Χαρακτηριστικὴ τέτοια περίπτωση εἶναι ἡ πληροφορικὴ καὶ ὁ κυβερνοχῶρος, τὸ ἴντερνετ καὶ οἱ ἄπειρες ἐφαρμογές του. Βεβαίως καθαυτὴν ἡ τεχνολογία, ἀκόμη καὶ στὴν πιὸ πρώιμη μορφή της, ἀποτελεῖ τὴν παραγωγὴ ἀπὸ τὸν ἄνθρωπο μιᾶς νέας πραγματικότητας, ἡ ὁποία δὲν πρόκειται νὰ φυτρώσει ἀπὸ μόνη της. Καὶ βεβαίως ἀνέκαθεν κάθε ἀλλαγὴ ἐπιδρᾶ στὴν ἀνθρώπινη ζωή. Ἀλλὰ στὶς μέρες μας συχνὰ οἱ νέες ἀλλαγὲς γίνονται πρὶν κὰν οἱ προηγούμενες ἐμπεδωθοῦν, κι ἔτσι οἱ ἀλλαγὲς φαίνεται σὰν νὰ μὴν εἶναι κεντίδια πάνω σ’ ἕναν λίγο ὣς πολὺ σταθερὸ καμβά, ἀλλὰ σὰν νὰ εἶναι ἀντικατάσταση τοῦ καμβᾶ! Τὸ σταθερὸ φαίνεται νὰ εἶναι ἡ ἀπουσία σταθερότητας. Ἂν εἶναι ὄντως ἔτσι, τότε αὐτὸ μπορεῖ νὰ συνεπάγεται τὴ ρευστοποίηση πολὺ περισσότερων πραγμάτων ἀπ’ ὅ,τι νομίζουμε!

Μπορεῖ, ἄραγε, νὰ συνεπάγεται καὶ τὴ ρευστοποίηση τοῦ ἀνθρώπου; Ἄραγε τὸ ἀνθρώπινο ὑποκείμενο παραμένει δεδομένη ὕπαρξη, ἢ μήπως αὐτοῦ τοῦ εἴδους οἱ τεχνολογικὲς ἀλλαγὲς τὸ ἀλλάζουν ριζικά; Ὅταν ἡ πρωτοποριακὴ τεχνολογία μεταβάλλει τὴν ἔννοια τῶν ἀποστάσεων, τοῦ χρόνου, τὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο ὁ ἄνθρωπος προσλαμβάνει τὸ περιβάλλον, ἀκόμη καὶ τὸ τί προσλαμβάνει ὡς περιβάλλον, τότε μέχρι ποῦ φτάνουν οἱ ταλαντώσεις ποὺ ὑφίσταται ὁ ἴδιος ὁ ἄνθρωπος;

Μπορεῖ νὰ δοθεῖ μία πρώτη ἀπάντηση τοῦ τύπου, «πάντα ὑπῆρχαν τρόποι ἐπικοινωνίας μεταξὺ τῶν ἀνθρώπων· παλιότερα μὲ σήματα καπνοῦ, τώρα μὲ τὸ facebook». Ἀλλὰ δὲν μποροῦμε νὰ παραβλέψουμε τὸ γεγονὸς ὅτι τὴ στιγμὴ αὐτὴ ὑπάρχουν τρόποι μὲ τοὺς ὁποίους τὸ ὑποκείμενο πράγματι ἐπικοινωνεῖ ὁλοένα καὶ εὐρύτερα, ἀλλὰ ὑπάρχουν καὶ τρόποι μὲ τοὺς ὁποίους νιώθει νὰ ἀποκτᾶ μιὰν αὐτάρκεια καὶ ἱκανοποίηση δίχως τὴν ἀνάγκη τῶν ἄλλων. Χρειά­ζεται, λοιπόν, νὰ ἐξετάσουμε πραγματικὰ ἀπορητικὰ τὰ ἐρωτήματα αὐτά. Πράγμα ποὺ σημαίνει ὅτι προβληματιζόμαστε γιὰ τὸ θυελλῶδες τῶν ἀλλαγῶν, ἀλλὰ δὲν σπεύδουμε νὰ τὶς δαιμονοποιήσουμε. Ἔχουμε χίλιους λόγους νὰ ζοῦμε τὶς νέες τεχνολογικὲς δυνατότητες ὡς εὐλογία. Καὶ ξέρουμε ὅτι πάντα τὸ νέο ταράζει, πάντα τὸ παλιὸ δείχνει ἀσφαλέστερο καὶ πάντα ἡ συνωμοσιολογία εἶναι γοητευτικότερη ἀπὸ τὴ νηφάλια καὶ κοπιαστικὴ σκέψη. Ἀλλὰ ἐπειδὴ ἔχουμε χρέος νὰ κοπιάσουμε γιὰ ρεαλιστικὴ διάγνωση, δὲν δικαιούμαστε οὔτε νὰ προσαράξουμε σὲ ἕναν ρομαντικὸ ἐξωραϊσμὸ τῶν πάντων, οὔτε νὰ ἀποσιωπήσουμε τυχὸν ἀπειλές, μὰ οὔτε καὶ νὰ φαντασιωθοῦμε ὅτι θὰ δραπετεύσουμε ἀπὸ τὴν ἐποχή μας.

Γιὰ τὸν Χριστιανὸ ὁ ἄνθρωπος εἶναι φτιαγμένος ὡς εἰκόνα τοῦ Χριστοῦ. Αὐτὸ παρέχει προνομιακὴ θέση στὸ ἐρώτημα τῆς ἐλευθερίας τοῦ ἀνθρώπου καὶ τῆς εὐθύνης του ἀπέναντι σὲ ὅ,τι φέρνει ἡ ζωὴ καὶ ἡ ἴδια του ἡ δημιουργικότητα. Περιορισμένη κι ὄχι ἀπόλυτη ἡ ἀνθρώπινη ἐλευθερία, δύναται νὰ διευρυνθεῖ πραγματικὰ καὶ ποιοτικά, ὄχι μέσω διαφόρων τεχνικῶν αὐτοβελτίωσης (οἱ ὁποῖες ἄλλωστε δὲν ὑπερβαίνουν τοὺς περιορισμοὺς τῆς κτιστότητας), ἀλλὰ μέσω ὅσων δωρίζει στὸν ἄνθρωπο τὸ ἀρχέτυπό του, ὁ Θεός. Μ’ αὐτὸ τὸ ἀλφάδι, λοιπόν, τῆς ἐλευθερίας καὶ τῆς εὐθύνης, ἐπιχειροῦμε τὴ συνάρμοση ἀρκετῶν καὶ διαφορετικῶν ἀξόνων σ’ αὐτὸ τὸ τεῦχος:

Στὸ πρῶτο κείμενο ὁ Βασίλης Ἀργυριάδης χαρτογραφεῖ τὴ σημερινὴ πραγματικότητα. Κάνει χρήση πρόσφατων μετρήσεων καὶ καινούργιων στοιχείων, ἀπὸ τὰ ὁποῖα συνήθως ἔχουμε ὑπόψη μας μόνο θραύσματα. Μὲ τὴ σύνθεση ὅμως ἑνὸς κατὰ τὸ δυνατὸν ὁλοκληρωμένου πίνακα, τὰ ἐρωτήματα ποὺ συναντᾶμε προκαλοῦν ἔκπληξη, μπορεῖ καὶ ταραχή, μακάρι καὶ ἀφορμὲς γιὰ στοχασμό.

Ὁ Ἀλέξης Τόρανς ἐπιχειρεῖ νὰ δώσει τὶς θεολογικὲς συντεταγμένες τοῦ ζητήματος. Δείχνει πόσο παλιά, μὰ καὶ πόσο ἐπίκαιρη εἶναι ἡ διερώτηση περὶ οὐδετερότητας τῆς τεχνολογίας, καὶ μιλᾶ μὲ αἰσιόδοξο τόνο γιὰ τὴν ἐπιμονὴ τῆς χριστιανικῆς πίστης στὶς δυνατότητες τῆς ἀνθρώπινης ἐλευθερίας.

Ὁ Διονύσης Σκλήρης διαλέγεται μὲ μία πολὺ ἐνδιαφέρουσα παράμετρο, τὴ σχέση τοῦ ἀνθρώπου μὲ τὸ ζῶο καὶ τὴ μηχανή. Παρακολουθώντας τὶς τρέχουσες συζητήσεις, ψηλαφᾶ προβλήματα καὶ ματαιώσεις, ἀλλὰ καὶ νέες εὐκαιρίες.

Ἀπὸ τὴ σκοπιὰ τῆς ψυχολογίας ὁ Δημήτρης Καραγιάννης ἐξετάζει κατὰ πόσο οἱ δυνατότητες παρεμβάσεων στὸν ἄνθρωπο (π.χ., στὸν ἐγκέφαλο) μπορεῖ νὰ ἐπιφέρουν ἀλλοίωση τῆς προσωπικότητας καὶ πῶς ὁ ἄνθρωπος θὰ ἀναπτύξει δεξιότητες ποὺ θὰ τοῦ ἐπιτρέπουν νὰ προκόβει καὶ νὰ μὴν καθηλώνεται σὲ ψευδαισθήσεις καὶ σὲ ἡδονικὴ ὑπανάπτυξη.

Ὁ Πολύκαρπος Καραμούζης προσεγγίζει νέες μορφὲς θρησκευτικότητας, στὶς ὁποῖες συμβάλλουν τὰ ψηφιακὰ μέσα καὶ μάλιστα ὁ ψηφιακὸς κόσμος, ὁ ὁποῖος πλέον ὑπάρχει δίπλα καὶ μέσα καὶ σὲ ἀλληλοπεριχώρηση μὲ τὸν κλασικὸ τρισδιάστατο κόσμο μας.

Ἰδιαίτερη, καὶ ἐξίσου ζωτικῆς σημασίας, εἶναι ἡ πτυχὴ τὴν ὁποία ἀνακρίνει ὁ Κωνσταντῖνος Κορναράκης: ἡ θρησκευτικὴ ἐμπλοκὴ στὴν κρίση τῆς ἐφηβείας, καὶ εἰδικὰ ἡ ἐκτεταμένη ἐνασχόληση τῶν νέων μὲ ταινίες ἰδιάζουσας μεταφυσικῆς – ταινίες μὲ ἱστορίες βαμπίρ.

Ὁ Δημήτρης Οὐλῆς, τέλος, κρίνει θέσεις τῆς «Νέας Ἐποχῆς», οἱ ὁποῖες διατυπώθηκαν μὲ ἀφορμὴ τὴν τρέχουσα κρίση. Προσέγγιση καίρια, ἰδίως ἂν ἀναλογιστεῖ κανεὶς ὅτι ἡ ἐσωτεριστικὴ πνευματικότητα τῆς «Νέας Ἐποχῆς» (ριζικὰ διάφορη τοῦ χριστιανικοῦ προσανατολισμοῦ πρὸς τὸν Ἄλλον καὶ πρὸς τὴν ἱστορικότητα) στὴν πραγματικότητα ἀπαντᾶται καὶ σὲ διάφορους χριστιανικοὺς χώρους, ὅσο κι ἂν αὐτὸ εἶναι ἀντιφατικό, ὅσο κι ἂν οἱ ἴδιοι δηλώνουν ἐχθροὶ τοῦ New Age!

Θ.Ν.Π.