Τὸ ἀφιέρωμά μας αὐτὸ ἐπιχειρεῖ νὰ ψηλαφήσει ὁρισμένες πλευρὲς τῆς ρωσικῆς πραγματικότητας, καὶ δὴ πλευρὲς οἱ ὁποῖες, ἐνῶ εἶναι σημαντικές, μᾶλλον δὲν τυγχάνουν ἰδιαίτερης προσοχῆς στὴν εὐρύτερη συζήτηση τῶν ἡμερῶν μας. Τὰ κείμενα ποὺ ἐπιχειροῦν αὐτὴ τὴν ψηλάφηση ἀναπτύσσονται πέριξ δύο ἀξόνων. Ἀφ’ ἑνὸς ἐπικεντρώνουν στὸ πῶς ἡ Ρωσία ἀντιλαμβάνεται κατὰ καιροὺς τὴ σχέση της μὲ τὴ Δυτικὴ Εὐρώπη, καὶ ἀφ’ ἑτέρου ἐξετάζουν ὁρισμένα χαρακτηριστικὰ τῆς ἴδιας Ρωσίας σήμερα ἢ στὸ παρελθόν, τὸ ὁποῖο ὅμως ἐπηρεάζει τὸ σήμερα.
Ὁ πρῶτος ἄξονας ἴσως φέρνει στὸν νοῦ τοὺς Σαιξπηρικοὺς στίχους:
«Ὁ μόνος μου ἔρωτας ξεπήδησε ἀπ’ τὸ μοναδικό μου μίσος.
Νωρὶς τὸν εἶδα ἄγνωστο, κι ἀργὰ τὸν γνώρισα, ἴσως»1.
Μᾶλλον κάπως ἔτσι, μ’ αὐτὴ τὴν ἀμφιθυμία κι ἔνταση, μπορεῖ νὰ σκιαγραφηθεῖ ἡ σχέση τῆς Ρωσίας μὲ τὴν Δυτικὴ Εὐρώπη. Ἀμφότερες εἶναι μέρη μιᾶς καὶ τῆς αὐτῆς ἠπείρου (τῆς γηραιᾶς ἠπείρου), πάντα σὲ σχέση μεταξύ τους. Μόνο ποὺ αὐτὴ ἡ σχέση ἄλλοτε εἶναι ἀνταλλαγή, ἄλλοτε ἄγρια ἀσυνεννοησία. Ἄλλοτε εἶναι ὁρατὴ μιὰ ὄσμωση, ἄλλοτε ἡ ἀσυμβατότητα ἐκτιμιέται ὡς ἀρετή. Ἀπὸ τὴν ἄλλη, τὰ χαρακτηριστικὰ τῆς Ρωσίας, τὰ ὁποῖα προσεγγίζονται ἀπὸ τὰ κείμενα τοῦ δεύτερου ἄξονα, ἔχουν σήμερα ἰδιαίτερη σημασία, διότι ἀφοροῦν τὴν σκευὴ μὲ τὴν ὁποία ἡ χώρα ἀγωνίζεται γιὰ ἡγεμονία (πολιτικὴ καὶ ἐκκλησιαστική) στὴ διεθνῆ σκηνή. Εἶναι ἄλλωστε χαρακτηριστικὸ ὅτι συχνὰ ἀκοῦμε ἐπικλήσεις τῆς πνευματικῆς κληρονομιᾶς της, ἀλλὰ παρακολουθοῦμε καὶ ἐνέργειές της οἱ ὁποῖες σὲ κάνουν νὰ ἀναρωτιέσαι ἂν ὀφείλονται στὶς ἱστορικὲς περιπέτειές της ἢ ἂν γίνονται παρὰ τὶς ἱστορικὲς περιπέτειές της.
Τὸ ἀφιέρωμά μας, λοιπόν, οἰκοδομεῖται ὡς ἑξῆς:
Μὲ τὸ κείμενο τοῦ Δημήτρη Μπαλτᾶ βλέπουμε πανοραμικὰ πῶς ἐννόησαν τὴν Εὐρώπη τὰ δύο ἀντίπαλα ρωσικὰ ρεύματα, τῶν σλαβόφιλων καὶ τῶν δυτικόφιλων. Ἡ Κατερίνα Μπάουερ φωτίζει μιὰ καίρια (καὶ ἄγνωστη εὐρέως) φάση τῆς ἐγκατάστασης τῶν ρώσων διανοουμένων στὴ Δυτικὴ Εὐρώπη μετὰ τὴ μπολσεβικικὴ ἐπανάσταση· τὴ διαμονὴ καὶ τὴν πνευματικὴ παραγωγή τους στὴν τότε Τσεχοσλοβακία. Ἡ Εἰρήνη Κασάπη παρουσιάζει τὴν ἄγνωστη (καὶ ἀθώα) γένεση τῆς μοσχοβίτικης θεωρίας περὶ Τρίτης Ρώμης, θεωρίας ἡ ὁποία ὅμως στὴ συνέχεια μετεξελίχθηκε σὲ μοχλὸ γιὰ οἰκουμενικὴ πρωτοκαθεδρία. Ὁ Δημήτριος Γκασάκ, ζώντας ἀπὸ μέσα τὰ πράγματα, μᾶς πληροφορεῖ γιὰ τὴ θρησκευτικὴ ἐκπαίδευση στὴ Ρωσία σήμερα. Ὁ π. Κύριλλος Γοβοροὺν προτείνει ἕναν νέο τρόπο συγκρότησης τῆς Ὀρθόδοξης «διασπορᾶς» στὸν δυτικὸ κόσμο: τὴν ἔμφαση στὶς ἐνορίες, κι ὄχι στὸ φυλετικὸ κριτήριο (τὸ ὁποῖο ἔχει υἱοθετηθεῖ ἀπὸ τὸ Πατριαρχεῖο Μόσχας) ἢ στὸ ἐδαφικό (τὸ ὁποῖο ἔχει υἱοθετηθεῖ ἀπὸ τὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο). Τέλος, ὁ Κωστῆς Δρυγιανάκης μοιράζεται μαζί μας εὔχυμες σελίδες τοῦ ἡμερολογίου του ἀπὸ ταξίδι στὴ Ρωσία, τὴν εὐσέβεια τοῦ λαοῦ της καὶ τὶς ἐκκλησιές του.
Τὸ ἀφιέρωμα τὸ ἐπικουροῦν δύο κείμενα τὰ ὁποῖα στρέφουν τὴ ματιὰ στὴν Δυτικὴ Εὐρώπη, μιᾶς καὶ αὐτὴ εἶναι, ὅπως εἴπαμε, ὁ περίεργος ἑταῖρος τῶν ρωσικῶν διαδρομῶν, καὶ ἡ ὁποία –τὸ ζοῦμε ὅλοι– βιώνει (εἰδικὰ ως Εὐρωπαϊκὴ Ἕνωση) μοιραίους τριγμούς, ἐπίχειρα ἔνοχων ἐπιλογῶν, μὲ ἄδηλη κατάληξη αὐτὴ τὴ στιγμή. Ὁ Πάνος Νικολόπουλος λοιπὸν σφυγμομετρεῖ κριτικὰ τὴν τρέχουσα εὐρωπαϊκὴ πραγματικότητα καὶ τὴν κρίση ὁραμάτων της. Ἡ δὲ Βασιλική-Πηγὴ Χριστοπούλου προσεγγίζει τὴ συνάντηση ψυχανάλυσης καὶ Ὀρθόδοξης θεολογίας στὸ πλαίσιο τοῦ ἀτομοκεντρικοῦ «δικαιωματισμοῦ», ὁ ὁποῖος πλέει μεσίστιος στὴ Δυτικὴ Εὐρώπη.
Αὐτὸ ποὺ θέλουμε μὲ ἔμφαση νὰ ἐπισημάνουμε ἐδῶ (καὶ τὸ ὁποῖο σίγουρα ὁ ἀναγνώστης θὰ διαπιστώσει ἀπὸ τὰ κείμενα τοῦ τεύχους) εἶναι ὅτι μιλᾶμε μὲν συμβατικὰ γιὰ Ρωσία καί, ἀντίστοιχα, γιὰ Δυτικὴ Εὐρώπη, ὅμως ὀφείλουμε ὁπωσδήποτε νὰ ἔχουμε ἀδιάκοπα κατὰ νοῦ ὅτι δὲν πρόκειται γιὰ συμπαγεῖς ὀντότητες, ἀλλὰ γιὰ πραγματικότητες σύνθετες, μὲ ρεύματα ποικίλα στὸ ἐσωτερικό τους – καὶ ἀλληλοσυγκρουόμενα συχνά.
Ἐδῶ ὁλοκληρώνεται τὸ ἀφιέρωμα. Ἀλλά, πέρα ἀπ’ αὐτό, ἀξίζει νὰ προσεχθεῖ τὸ κείμενο τοῦ Πέρυ Χαμάλη γιὰ τὴν «περιβαλλοντικὴ δικαιοσύνη». O συγγραφέας, διάκονος στὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία τῆς Κορέας, κατορθώνει ἕνα σημαντικὸ πάντρεμα τῆς ἔγνοιας γιὰ τὴν οἰκολογία μὲ τὴν ἔγνοια γιὰ κοινωνικὴ δικαιοσύνη – κάτι μᾶλλον σπάνιο γιὰ τὰ θεολογικὰ πράγματά μας, στὰ ὁποῖα συχνὰ ἡ θεολογία τῆς οἰκολογίας ἀρθρώνεται ἐρήμην τῆς ταξικῆς διάστασης ποὺ ἐνέχει ἡ λεηλασία τοῦ οἴκου μας.
«Νά ποιά εἶναι λοιπὸν ἡ κατάσταση!»2.
Θ.Ν.Π.
Ὑστερόγραφο καὶ προσημείωση:
Ἡ πανδημία τοῦ νέου κορονοϊοῦ ἔχει σηκώσει ἕνα ὀργιῶδες τσουνάμι θεολογικῶν ζητημάτων. Πολλὰ ἀπ’ αὐτὰ φαντάζουν ὁλοκαίνουργια, πολλὰ μοιάζουν ξεσπάσματα πρωτύτερων ἀποστημάτων. Καὶ τὰ ξεσπάσματα μπορεῖ ἄλλοτε νὰ φανερώνουν κακοφόρμιση, ἄλλοτε νὰ φέρνουν ὀδυνηρὴ ἀνακούφιση. Δύσκολο νὰ δεῖ κανεὶς καθαρά, μὲ σηκωμένη ἀκόμα τὴν ἀντάρα (ἀντάρα προβλημάτων, ἀλλὰ καὶ ἀντάρα κειμένων τὰ ὁποῖα πλημμυρίζουν τὸ διαδίκτυο μὲ τὴν χαοτικὴ εὐκολία ποὺ αὐτὸ παρέχει). Ἀλλά, ἀντάρα – ξεαντάρα, χρειάζεται νὰ παλεύουμε τὴν περπατησιά μας! Τὴν Σύναξη λοιπὸν τὴν ἀπασχολεῖ ἐξαιρετικὰ τὸ θέμα κι ἔχουμε ἀνασκουμπωθεῖ νὰ τὸ ψηλαφήσουμε, μὲ διάθεση ὅπως πάντα κριτικοῦ καὶ προσευχητικοῦ στοχασμοῦ. Στὸ ὀργιῶδες τσουνάμι χρειάζεται ἐργώδης σπουδή! Πιθανολογοῦμε ὅτι θὰ μπορέσουμε νὰ τὸ κάνουμε ἀφοῦ περάσει καὶ τὸ ἑπόμενο τεῦχος. Καλὴ περπατησιὰ σὲ ὅλους μας!
- Οὐίλλιαμ Σαίξπηρ, Ρωμαῖος καὶ Ἰουλιέτα (μτφρ. Ἑρρίκος Μπελιές), Κέδρος 2007, σ. 44 (Ι, 5).
- Φιοντὸρ Μιχαήλοβιτς Ντοστογιέφσκι, Τὸ ἡμερολόγιο τοῦ συγγραφέα, Α΄-Β΄ (μτφρ. Δημήτρης Τριανταφυλλίδης, ἐπιμ. Ντίνα Σαμοθράκη), ἐκδ. Ἁρμός, Ἀθήνα 2006, σ. 389.
Το ιστολόγιο της Σύναξης 